Fiilimsiler konusunu öğrenmeden önce bazı bilgileri hatırlamalıyız.
Fiil: Hareket, durum ya da oluş bildiren sözcüklere fiil denir.
Örnekler
- Annem eve gidiyor.
- Kediler çok hızlı koşar.
- Kardeşim yemeğini yiyecek.
İsim: Varlıkların, duyguların, kavramların ve çeşitli durumların karşılığı olarak kullanılan sözcüklere isim (ad) denir.
Örnekler
- Kalemim kırıldı.
- Gözlerim çok ağrıyor.
Not: Fiil ve isimleri birbirinden ayırmak için sözcüğün sonuna “-mak, -mek” eki getirilebilir. Ek getirildikten sonra sözcük anlamlı oluyorsa fiildir. Ancak anlamsız bir yapı ortaya çıkıyorsa isimdir.
- Git(mek) : Anlamlı olduğu için fiildir.
- Kalem(mek) : Anlamsız bir sözcük ortaya çıktığı için isimdir.
Fiilimsiler
Fiil kök ya da gövdelerine gelen “fiilimsi ekleriyle” oluşturulan sözcüklerdir. Fiillere benzerler ancak fiil gibi çekimlenemezler. Fiilimsi ekleri eklendiği fiili, isim yapar ve o sözcüğün cümle içerisinde “İsim, sıfat ve zarf” görevinde kullanılmasını sağlar.
1-) İsim-Fiil
Fiillere eklenen “-ma, -ış, -mak” ekleriyle yapılır. Bu ekler fiillere gelerek onları cümle içinde isim yapar.
Örnekler
- Okumak insanı çok geliştirir.
- Seninle tanışmayı istemiyorum.
- Onun gülüşü beni utandırdı.
Yukarıdaki örneklerde kırmızı renkle yazılmış olan ekler eklendikleri fiilleri isim haline getirmiştir. Dikkat edildiğinde bu isimler kalem, defter gibi tam bir isim değildir. Aldıkları eklerle o fiilin adı haline gelmişlerdir.
Not: Bu ekler aynı zamanda yapım ekidir. Fiilleri, isim yaparlar. Bundan dolayı isim-fiiller, isim çekim eklerini alabilirler.
Yürüyüşünden çok etkilendim.
“Yürü- ” fiilinin aldığı ekleri inceleyelim.
- Yürüy(üş): İsim Fiil Eki
- Yürüyüş(ü): İyelik Eki
- Yürüyüşün(den): Ayrılma Hali Eki
Uyarı: İsim-fiil eki olan “-ma, -me” ile fiillere gelen olumsuzluk eki “-ma, -me” karıştırılmamalıdır.
Örnekler
Sıraya yazı yazma.
Yazı yazmayı sevmiyorum.
Yukarıdaki ilk cümledeki “-ma” eki eylemin yapılmaması gerektiği belirtilmiştir. Yani fiil, olumsuzluk eki almıştır. İkinci cümledeki “-ma” eki ise olumsuzluk anlamı katmamıştır ve fiili, isim haline getirmiştir. Yani isim-fiil ekidir.
Uyarı: İsim-fiil eki almasına rağmen zamanla kalıplaşarak bir varlığın ya da kavramın adı haline gelmiş olan sözcükler isim-fiil olarak kabul edilmez.
Örnekler
- Dolma en sevdiğim yemektir.
- Sarmayı en iyi annem yapar.
- Danışmadan bilgi aldım.
- Bal ve kaymak kahvaltıların vazgeçilmezidir.
2-) Sıfat-Fiil
Fiillere gelen “-an, -ası, -mez, -ar, -dik, -ecek, -miş” ekleriyle yapılır. Bu ekleri alan fiiller cümle içinde sıfat görevinde kullanılır.
Örnekler
- Koşan çocuk yere düştü.
- Eli öpülesi annelerimizin değerini bilmeliyiz.
- Yenilmez bir güreşçiydi.
- Sözüne inanılır bir kişiydi.
- Görülmedik yerleri gezdim.
- Gelecek ay araba alacağım.
- Bu mevsimde yeşermiş ağaç olmaz.
Yukarıdaki örneklerin tamamında sıfat-fiil eki almış eylemlerin tamamı bir ismin sıfatı görevindedir.
Uyarı: Çekimli fiiller ile sıfat-fiil ekleri birbirine karıştırılmamalıdır. Çekimli fiiller cümlede yüklem görevindeyken sıfat-fiil eki almış sözcükler sıfat görevindedir.
Örnek
- Gelecek günlerden umutluyum. (Sıfat-fiil)
- Amcamlar yarın bize gelecek. (Çekimli Fiil)
- Koşar adım yanıma geldi. (Sıfat-fiil)
- Her sabah parkta koşar. (Çekimli Fiil)
- Eskimiş kazağını giyiyor. (Sıfat-fiil)
- Kardeşim ödevlerini yapmış. (Çekimli Fiil)
ADLAŞMIŞ SIFAT-FİİL: Sıfat-fiiller cümle içerisinde bir isimle birlikte kullanılır. Bazı durumlarda sıfat-fiilin nitelediği isim düşer ve sadece sıfat-fiil kalır. Bu sözcüklere adlaşmış sıfat-fiil denir.
Örnekler
- Sınava girecek öğrenciler öne çıksın.
- Sınava girecekler öne çıksın.
Yukarıdaki ilk cümlede sıfat-fiil eki almış “girecek” sözcüğü kendinden sonra gelen ismi nitelemiştir. İkinci cümlede ise nitelediği isim olan “öğrenciler” sözcüğü düşmüş ve “girecekler” ifadesi adlaşmıştır. Bu yapıya adlaşmış sıfat-fiil denir.
3-) Zarf-Fiil
Fiillere gelen “-ken, -alı, -esiye, -r…. -maz, -a…. -a, -ip, -ince, -arak, -a, -madan, -maksızın, -diğinde, -dıkça, -casına” ekleriyle yapılır. Bu ekleri alan fiiller cümlede zarf görevinde kullanılır.
Örnekler
- Eve gelmeden ekmek al.
- Ödevini yapar yapmaz dışarı çıktı.
- Düşe kalka yürümeyi öğrendi.
- Ödevini bitirmeden oyun oynayamazsın.
- Çalıştıkça daha başarılı olacak.
- Bu eve taşınalı üç yıl oldu.
- Su dökülürken hiçbir şey yapmadı.
- Bu sefer çalışıp tekrar deneyecek.
- Bugün sınıfa gülerek geldi.
- Yanıma gelince çok şaşırdım.
- Küsme diye sana söylemedik.
[…] Fiilimsiler (İsim-Fiil, Sıfat-Fiil, Zarf-Fiil) […]
[…] içinde art arda gelen zarf-fiil eki almış kelimelerden sonra […]