Cümle Türleri (Çeşitleri) Konu Anlatımı

Cümle: Bir yargı bildirmek için tek başına çekimli bir fiil veya çekimli bir fiille kullanılan kelimeler dizisidir.

Cümleler anlamlarına, yapılarına ve yüklemlerine göre 4 türe ayrılır.

1. Yüklemin Türüne Göre Cümleler
   • Fiil Cümlesi
   • İsim Cümlesi
2. Yüklemin Yerine Göre Cümleler
   • Kurallı Cümle
   • Devrik Cümle
   • Eksiltili Cümle
3. Anlamlarına Göre Cümleler
   • Olumlu Cümle
   • Olumsuz Cümle
   • Soru Cümlesi
   • Ünlem Cümlesi
4. Yapılarına Göre Cümleler
   • Basit Cümle
   • Birleşik Cümle
   • Sıralı Cümle
   • Bağlı Cümle

1)Yüklemin Türüne Göre Cümleler

Cümlenin yüklemini oluşturan sözcüğün isim ya da fiil olmasına göre ayrılan cümlelerdir.

a) Fiil Cümlesi

Yüklemi çekimli bir fiilden ( kip ve şahıs ) oluşan cümlelerdir. Yüklemlerini oluşturan sözcüğe “-mak/-mek” (mastar) eki getirildiğinde anlamlı olur.

Örnekler

• Bu konuyu yeni anladım.
  ( Bu cümlenin yüklemi “anladım” sözcüğüdür. Anla- fiiline “-mak” yani mastar eki getirdiğimizde sözcük anlamlı olur. Anlamak)
• Seni göremeyince çok üzülmüş.
  (Üzülmek )

b) İsim Cümlesi

Yüklemleri, isim ya da isim soylu sözcüklerin (sıfat, zarf, zamir, edat ) ek fiil almasıyla oluşmuş cümlelerdir. Ek fiil alarak yüklem görevinde kullanılan fiilimsiler de isim cümlesi oluşturur. İsim cümlelerinin yüklemlerine “-mak/-mek” eki getirdiğimizde sözcük anlamsız olur.

Örnekler

• Hayatta en hakiki mürşit ilimdir.
  (Yukarıdaki cümlenin yüklemine “-mak/-mek” eki getirirsek anlamsız olur. (İlimmek) O zaman bu bir isim cümlesidir.)
• Oğlum, başarılı bir öğrenci.
  (Yukarıdaki cümlenin yüklemi “öğrenci” sözcüğüdür. Ek fiilin geniş zamanı (-dır) eki düşmüştür. Yükleme “-mak/-mek” eki getirirsek anlamsız olur. (Öğrencimek) O zaman bu bir isim cümlesidir.)
• En büyük erdem susmaktır.
  ( Bu cümlede yüklem “susmak” sözcüğüdür. Yüklem bir fiilimsiden oluşmuştur. Yüklemlerin türüne karar verirken yüklem olan sözcüğün köküne değil yapım eki almış son haline bakmalıyız. Yani susmak sözcüğüne -mak eki getirdiğimizde anlamsız olacaktır.(Susmakmak)
• Tabaklar pırıl pırıldı.
  (Pırıl pırılmak anlamsız olur.)

2)Yüklemin yerine göre cümleler

Cümlenin öğeleri dizilirken yüklemin konumuna göre ayrılan cümlelerdir.

a)Kurallı (Düz) Cümle

Yüklemi sonda olan cümlelerdir.

Örnekler

• Dün kar yağdı.
• Kardeşim çok akıllıdır.
• Her gün bir kitap okurum.

b)Devrik Cümle

Yüklemi cümle sonunda olmayan cümlelerdir.

Örnekler

• Sıranın üstündeydi çantası.
• Abim gelir yarın.
• Çok utanıyordu yaptıklarından.

c)Eksiltili Cümle

Yüklemi olmayan cümlelerdir.

Örnekler

• Borç vermekle, düşman vurmakla…
• Millet deliye, biz akıllıya…
• Önümüzde göz alabildiğine bir orman…

3)Anlamlarına Göre Cümleler

Bu cümlelerde eylemin yapılıp yapılmamasına ya da soru, ünlem gibi bir anlam bildirmesine göre ayrılan cümlelerdir.

a)Olumlu Cümle

Herhangi bir eylemin yapıldığını, yapılacağını ya da bir kavramın var olduğunu anlatan cümlelerdir.

Örnekler

• Bugün hava soğuktu.
  (Bu cümlede eylem yoktur. Bu cümlede bir kavramın var olması söz konusudur.)
• Ailesi trafik kazası geçirdi.
  (“Kaza geçirmek” olumsuz bir eylem olsa bile cümle gerçekleştiği için olumludur.)
• Ahmetler yarın bize gelecek.
  (Bir eylemin gerçekleşeceğini bildirdiği için olumludur.)

Uyarı Bir cümlenin anlamca olumlu ya da olumsuz olmasına karar verirken eylemin gerçekleşip gerçekleşmediğine bakılmalıdır. Fiil biçim olarak olumsuz olabilir ancak fiil gerçekleşiyorsa anlamca olumlu demeliyiz.

Örnekler

• Arkadaşım öldü.
  (Bu cümlenin yüklemi ölmek fiilidir. Bu fiilin çağrışımı olumsuzdur. Ancak eylemin gerçekleştiğini bize bildirmektedir. Yani anlamca olumludur.)

b)Olumsuz Cümle

Herhangi bir eylemin yapılmadığını, yapılmayacağını ya da bir kavramın var olmadığını anlatan cümlelerdir. Olumsuz cümleler oluşturulurken bazı ek ve sözcükler kullanılır:“-ma, -me ;-sız, -siz, -suz, -süz ; yok, ne … ne …, değil…“

Örnekler

• Hava bugün yağmadı.
  (Eylemin gerçekleşmediğini anlatıyor. Yani olumsuzdur.)
• Arkadaşım pek de yakışıklı değil.
  (Yakışıklılığın var olmadığını anlatıyor. Yani olumsuz cümledir.)
• Yemek çok tuzsuz.
  (Tuzun olmadığını anlatıyor, olumsuzdur.)
• Beni ne arıyor ne soruyor.
  ( Arama ve sorma eylemlerinin gerçekleşmediğini belirtiyor, cümle olumsuzdur.)

c)Soru Cümlesi

Bilgi almak, bir şeyi öğrenmek amacıyla sorulan cümlelerdir. Bu cümleler cevap gerektirir.

• Yarın kaçta buluşalım?
• Sen nereden geldin?
• Kaç gündür ders çalışmıyor?

Uyarı Eğer sorulan soru cevap istemiyorsa soru cümlesi olarak kabul edilmez.

Örnek

• Benim kızımdan güzeli var mı?
  (Bu cümlede iltifat ederek incelik gösteriliyor. Cevap beklenmiyor.)

d)Ünlem Cümlesi

Duygu, heyecan, korku, seslenme vb. anlatan cümlelerdir.

Örnekler

• Eyvah, yemeği ocakta unuttum!
• Hey, sen mi geldin?
• Hemen gel!

4)Yapılarına Göre Cümleler

Cümleleri yapılarına göre ayırmadan önce iki kavramı bilmemiz gereklidir. Bunlar temel cümle ve yan cümledir.

Temel Cümle ( Temel Yargı): Bir cümlede yüklemin bulunduğu kısımdır. Yüklemler temel yargı oluşturur.

Örnek

• Ders başladı. (Bu cümlede “başladı” yüklemi temel cümledir.)

Yan Cümle: Temel cümlenin anlamını tamamlayan yardımcı cümlelerdir. Yan cümleler 4 farklı şekilde oluşturulabilir. Bunlar:

1. Fiilimsilerle oluşturulan: Öğretmenimiz sınıfa girince ders başladı.
   • Yan cümle: Öğretmenimiz sınıfa girince
   • Temel Cümle: ders başladı
2. Şart Kipi ile oluşturulan: Zil çalarsa ders başlayacak.
   • Yan cümle: Zil çalarsa
   • Temel Cümle: ders başlayacak
3. Ki Bağlacıyla Yapılan: Sanıyorum ki ders başladı.
   • Yan cümle:Sanıyorum ki
   • Temel Cümle: ders başladı.
4. Aktarma Cümlesiyle Oluşturulan: “Ders başladı.” dedi.
   • Yan cümle: Ders başladı.
   • Temel Cümle: dedi

Yan cümleler, birleşik cümleler başlığında detaylıca ele alınacaktır. Şimdi cümleleri yapılarına göre sınıflandırmaya başlayabiliriz.

1)Basit Cümle

Sadece bir yüklemden oluşur. Yani içinde tek yargı bulunur, yan cümle bulundurmaz. Yüklemin fiil ya da isim soylu bir sözcük olması bir şeyi değiştirmez.

Örnekler

• Masanın üzerindeki kalem kayboldu.
• İçimde bir şüphe var.
• Bıçak körelmişti.

2)Birleşik Cümle

Tek bir yüklemi olan ancak içinde bir ya da birden fazla yan cümle bulunduran cümle türüdür. Yan cümleler, temel cümlenin öğesi durumundadır. Birleşik cümleler 4 gruba ayrılır:

a) Girişik Birleşik Cümle ( Fiilimsi Bulunan Cümle)

Yan cümlesi fiilimsiyle (eylemsiyle) kurulan cümledir. Bu cümlelerde kaç tane fiilimsi varsa o kadar yan cümle vardır.

Örnekler

• Koşan çocuk yere düştü.
• Hazırlanmadan pikniğe gelmiş.
• Uzayıp giden bu yollar, beni korkutuyor.
  (Bu cümlede iki yan cümle vardır: “Uzayıp” ve “Giden”)

b)Şartlı Birleşik Cümle

Yan cümlesi, koşul (şart) kipiyle çekimlenmiş cümlelerdir. Yani yan cümle “-se/-sa” eki almıştır.

Örnekler

• Çok çalışırsa başarır.
• Herkes trafik kurallarına uyarsa sorunlar çözülür.
• Bir kez seni görsem başka bir şey istemem.

c)Ki’li Birleşik Cümle

Bir cümlenin “ki” bağlacıyla temel cümleye bağlanmasıyla oluşan cümlelerdir.

Örnek

• Duydum ki unutmuşsun gözlerimin rengini.
  • Yan cümle: unutmuşsun gözlerimin rengini.
  • Temel Cümle: Duydum

d)İç İçe Birleşik Cümle ( İçinde Alıntı Bulunan)

Cümle içinde alıntı bir cümlenin bulunmasıdır. Yan cümle, alıntılanan cümledir.

Örnekler

• Nasreddin Hoca “Parayı veren düdüğü çalar.” demiş.
• “Benimle konuşma.” dedi.

3)Sıralı Cümle

Birden fazla cümlenin virgül (,) ya da noktalı virgülle (;) bağlanmasıyla oluşur. Kendi içinde iki gruba ayrılır.

a) Bağımlı Sıralı Cümle

Cümleleri oluşturan öğelerden en az biri ortaksa bu cümlelere bağımlı sıralı cümle denir.

Örnekler

• Bir kızı bin kişi ister, bir kişi alır.
  • 1.Cümle:Bir kızı bin kişi ister.
  • 2.Cümle: Bir kızı bir kişi alır.

Yukarıdaki örnek incelendiğinde “bir kızı” ifadesi iki cümlede de nesne görevindedir. Ancak bir defa yazılmıştır. Yani iki cümle için ortaktır.

• Ben sizi beğendim, herkese anlattım.
  • 1.Cümle: Ben sizi beğendim.
  • 2.Cümle: Ben herkese anlattım.

Örnekteki iki cümlede de özne yani “ben” ortaktır.

b)Bağımsız Sıralı Cümle

Öğe ortaklığı bulunmayan sıralı cümlelerdir.

Örnek

• Arkadaşım zile bastı, müsait değildim.

4)Bağlı Cümle (Bağlaçla Bağlanan Cümle)

Biri diğerinin öğesi olmayan bağımsız iki cümlenin bağlaçla bağlanmasıyla oluşur. Bağlı cümleler “ama, fakat, yalnız, ve, veya, ne…ne…, hem…hem…” gibi bağlaçlarla oluşturulur. Bağlaçla bağlanan cümlelerde de sıralı cümlelerde olduğu gibi ortak öğeler olabilir.

Örnekler

• Sizi tanımıyorum ve konuşmak istemiyorum.
• Çok çalışıyorum fakat başarılı olamıyorum.
• Hem ağlarım hem giderim.

Uyarı Eğer bağlaç cümleleri değil de öğeleri bağlıyorsa burada bağlı cümle yoktur.

• Annem ve ablam bize geldi.
  ( Burada cümleleri değil, öğeleri bağlamıştır. Yani bağlı cümle yoktur.)