5.Sınıf Ses Bilgisi

Milli Eğitim Bakanlığının ortaokul 5.sınıf müfredatının 2.dönem konularından birisi olan 5.sınıf ses bilgisi ve ses olayları (ünlü düşmesi, ünlü daralması, ünsüz türemesi, ünsüz sertleşmesi ve ünsüz yumuşaması) örneklerle detaylı olarak açıklanmıştır.

Ses: Akciğerlerden gelen havanın ses yolunda oluşturduğu titreşimdir.

Harf: Seslerin yazıdaki simgesidir.

Alfabe: Bir dildeki seslerin belirli bir sıraya dizilmiş halidir. Türkçede 8 ünlü(sesli), 21 ünsüz(sessiz) olmak üzere 29 harf vardır.

ÜNLÜLER

                Ses yolunda bir engele çarpmadan çıkan sese ünlü denir. Türkçede sekiz ünlü vardır: a, e, ı, i, o, ö, u, ü

Ünlülerin farklı sınıflandırmaları vardır ancak 5.sınıflar için ünlülerin ağız açıklığına göre sınıflandırılmasını bilmek yeterlidir. Çünkü bu sınıf düzeyinde ünlülerle ilgili sadece 2 ses olayı işlenecektir.

Ünlülerle İlgili Ses Olayları

1)Ünlü Düşmesi (Hece Düşmesi)

Son hecesinde dar ünlü (ı, i, u, ü) bulunan kelimeler ünlüyle başlayan bir ek aldıklarında son hecedeki dar ünlü düşer. Bu olaya sesli (ünlü) düşmesi denir.

Örnekler

» karın – ı → karnı

» beyin – imiz → beynimiz

» oğul – u → oğlu

» gönül – e → gönle

» omuz-u → omzu

» burun-u → burnu

Not: Yapım eki alarak türetilen bazı kelimelerde ve bazı birleşik sözcüklerin oluşumunda da ünlü düşmesi görülür.

Örnekler:

» oyun – a → oyna(mak)

» uyu – ku → uyku

» kayıp etmek → kaybetmek

» kahve altı → kahvaltı

» Pazar ertesi → pazartesi

» kayın ana → kaynana

Uyarı: Ünlü düşmesi ikilemelerde gösterilmez.

Örnekler:

» Omuz Omuza

» Burun Buruna

Uyarı: “İçeri, dışarı, ileri, şura, bura, ora, yukarı, aşağı” gibi sözcüklerde ünlü düşmesi görülmez.

Örnekler:

» içerde değil içeride

» yukarda değil yukarıda

» burda değil burada

» dışarda değil dışarıda

2)Ünlü Daralması

Türkçede “a – e” geniş ünlüler ile biten fillere “-yor” eki getirildiğinde, fiilin sonundaki geniş ünlüler daralarak “ı – i – u – ü” dar ünlülerine dönüşür. Bu kurala ünlü daralması denir.

Örnekler:

» başla    – yor   →   başlıyor
» gülme  – yor   →   gülmüyor
» susma  – yor   →   susmuyor
» bekle     – yor   →   bekliyor

Uyarı: Kaynaştırma harfi(y), “de-“  ve “ye-“ fiillerinde ünlü daralmasına sebep olur, fakat bu sözcükler dışındaki diğer sözcüklerde daralmaya sebep olmaz.

Örnekler:
» de – y – ecek → diyecek
» ye– y – ecek → yiyecek
» de– y – en    → diyen
» ye – y – erek  → yiyerek

ÜNSÜZLER

Ses yolunda bir engele çarparak çıkan seslere ünsüz denir. Dilimizde yirmi bir ünsüz vardır: b, c, ç, d, f, g, ğ, h, j, k, l, m, n, p, r, s, ş, t, v, y, z. Ünsüzler ağzımızdan çıkarken “e” ünlüsü ile seslendirilir: be, he, ke, re… gibi.

Sert Ünsüzler: f, s, t, k, ç, ş, h, p (Fıstıkçı Şahap şeklinde kodlayabiliriz.)

Yumuşak Ünsüzler: b, c, d, g, ğ, j, l, m, n, r, v, y, z

ÜNSÜZLERLE İLGİLİ SES OLAYLARI

1)Ünsüz Yumuşaması 

Türkçede sert ünsüzlerden “p – ç – t – k” ile biten bir sözcüğe ünlü ile başlayan bir ek getirildiğinde, bu sözcüğün sonundaki ünsüz yumuşayarak “b – c – d – g- ğ” ye dönüşür. Bu kurala ünsüz değişimi ya da ünsüz yumuşaması denir.

Örnekler:

» ağaç – ı       →  ağacı
» kağıt – ı      →  kağıdı
» çocuk  – u  →  çocuğu
» çorap – ı     → çorabı

Uyarı 1: Dilimizde bazı sözcükler yumuşamaya uğramaz. Bu sözcüklerin yumuşamadığını söyleniş şeklinden çıkarabiliriz. Bu kelimelere ünlüyle başlayan bir ek getirdiğimizde, hem yazarken hem de söylerken yumuşama olmaz.

Örnekler:

Bulut-u →   Bulutu

Kanıt-ı  →   Kanıtı

Süt-e    →   Süte

Saç-ın  →   Saçın

Uyarı 2: Dilimizde yabancı dillerden alınmış sözcüklerin bazıları yumuşama kuralına uymaz.

Örnekler:

Uyarı 3: Özel isimlerde söylenişte yumuşama olsa da yazıya aktarılmaz.

2)Ünsüz Benzeşmesi (Ünsüz Sertleşmesi)

Sert ünsüzle (f, s, t, k, ç, ş, h, p) biten kelimelere yumuşak ünsüzlerden “c, d, g” ile başlayan bir ek(-de/-da, -ce/-ca, -dan/-den, -dı/-di vb.) geldiğinde, bu ünsüzler “ç, t, k” ünsüzlerine dönüşerek sertleşir.

Örnekler: 

» yavaş – ca   →  yavaşça
» unut – gan  →  unutkan
» et– gin           → etkin
» sınıf– ca       → sınıfça        
» kitap– cı        → kitapçı
» külah– dan   → külahtan
» geçmiş– di→ geçmişti

Uyarı: Özel isimlerde, kısaltmalarda ve rakamla yazılan sayılarda da benzeşme kuralı geçerlidir.

Örnekler:

» 1923 – de       → 1923’te
» Mehmet – den  → Mehmet’ten
» AKUT– dan      →AKUT’tan
»15.00 – de         →15.00′te

3.Ünsüz Türemesi

Arapçadan dilimize gelmiş bazı sözcükler ünlüyle başlayan bir ek aldıklarında ya da yardımcı fiille birlikte kullanıldıklarında sonlarındaki ünsüz türer. Bu duruma ünsüz türemesi denir.

Örnekler:

» af + etmek → affetmek
» ret + etmek → reddetmek
» hak + ı → hakkı 
» şık + ı → şıkkı
» zan + ı → zannı
» tıp + i → tıbbi