Deyimler Konu Anlatımı

Deyim Nedir?

Deyim: Bir durumu ya da olayı anlatmak için birden fazla sözcüğün bir araya gelmesiyle oluşturulmuş, genellikle mecaz anlamlı olan kalıp ifadelere deyim denir.

Deyimlerin Özellikleri

Madde 1) Deyimler birden fazla sözcükten oluşmak zorundadır. Yani en az iki sözcükten oluşur.

Örnek

• “Girmek” sözcüğü tek başına deyim olamaz çünkü deyimler birden fazla sözcükten oluşmak zorundadır.
• Ancak “göze girmek” ifadesi bir deyimdir.
  

  ---

Madde 2) Deyimler anonimdir yani ilk kimin tarafından söylendiği belli değildir. Toplumun ortak mirasıdır.

Örnek

• “Ağzı laf yapmak” bu deyimi ilk kimin söylediği bilinmemektedir yani anonimdir.

Madde 3) Deyimler kalıp ifadelerdir. Yani bir deyimi oluşturan sözcüklerin yeri değiştirilemez, bir sözcüğün yerine eş anlamlısı dahi getirilemez.

Örnek

• Etekleri zil çalmak ( Örnek olarak bu deyimi seçelim.)
• Etekleri alarm çalmak ( Burada zil yerine alarm sözcüğü kullanılmıştır. Bu yanlış bir kullanımdır.)
• Çalacak etekleri zil ( Bu örnekte kelimelerin yeri değiştiği için kabul edilemez.)

Madde 4) Deyimler bir durumu bildirirler. Atasözleri ise bir ders verir. Deyimler ve atasözleri arasındaki en temel fark budur.

Örnek

• Sakla samanı gelir zamanı.( Bu bir atasözüdür çünkü bize, şu an ihtiyacımız olmayan bir şeye gelecekte ihtiyaç duyabileceğimiz öğütünü verir.)
• Küplere binmek ( Bu bir deyimdir çünkü bize bir ders vermez. Kişinin çok sinirli durumda olduğunu anlatır.)

Madde 5) Deyimler mastar halindedir. Ancak deyimler şahsa ve zamana göre çekimlenebilir.

Mastar hâli: Bir deyimin hangi zamanda ve kim tarafından yapıldığını bildirmeyen ” -mak/ -mek” halidir.

Örnek: Gözden düşmek ( Bu deyimin ne zaman ve kim tarafından yapıldığını bilemeyiz.)

“Gözden düşmek” deyiminin çekimlenmiş halleri:

• Ders çalışmamaya devam ederse öğretmeninin gözünden düşecek.
• Ödevlerini yapmadığı için gözden düştü.
• Arkadaşının dediğine göre iş yerinde gözden düşmüş.

Yukarıdaki örnekler çoğaltılabilir. Bu deyimler kalıp özelliğini kaybetmemiştir, sadece zamana ve kişiye göre çekimlenmiştir.

Madde 6) Genellikle söz öbeği şeklindedir ancak bazı deyimler cümle hâlinde de olabilir. Cümle hâlindeki deyimleri atasözleriyle karıştırmamak gerekir.

Örnek

• Atı alan Üsküdar’ı geçti.
• Armut piş ağzıma düş.

Yukarıdaki cümleler bir durumu anlatır bu yüzden deyimdir. Atasözleriyle karıştırmamak gerekir.

Madde 7) Deyimler genellikle mecaz anlamlıdır fakat gerçek anlamlıları da vardır. Aşağıdaki deyimler gerçek anlamlıdır.

Örnek

• Göz göze gelmek
• Bir yolunu bulmak

Daha fazla deyim örneği ve anlamları için Deyimler ve Anlamları yazısına tıklayınız.